Kanon Neuropejski

Wstęp

Jesteśmy Neuropą i odczarowujemy świat. Mamy nadzieję, że ta oto lista pięćdziesięciu książek pomoże Wam zrozumieć współczesną rzeczywistość, a w szczególności Polskę. Aby znaleźć się na naszej liście, dana książka musiała zdać test, który sprowadzał się do pytania: czy zaprezentowana w niej wizja spełnia kryterium racjonalności? Trudno przecenić wagę takiego kryterium. W Polsce wciąż żyjemy w rzeczywistości, która pod wieloma względami pozostaje zaczarowana. Weźmy chociażby prezydenta, najważniejszą osobę w państwie, który wyjaśniał pewne zwycięstwo polskiej armii tym, że na polu bitwy realnie znajdowała się Najświętsza Maryja Panna. Gdy prezydent głosi takie poglądy, mniej dziwi to, że niektórzy dowodzą, iż zniszczenie Warszawy w czasie drugiej wojny światowej było karą bożą za wcześniejsze „grzechy” miasta. Nie wspominając już o tym, że polscy posłowie modlili się swego czasu o deszcz. Ale życie w zaczarowanym świecie nie sprowadza się wyłącznie do słuchania tego typu historyjek. Konsekwencje są znacznie poważniejsze. Najważniejszy polityk w Polsce stwierdził swego czasu, że będzie dążył do tego, aby musiały się rodzić także dzieci skazane na śmierć zaraz po porodzie. Po co? Żeby można je było ochrzcić. Dzisiaj polskie państwo zakazuje kobietom podjęcia wyboru w sprawie ewentualnego dokonania zabiegu przerwania ciąży w przypadku ciężkiego uszkodzenia płodu. Mamy tutaj do czynienia z jawnym zjednoczeniem sfery religijnej i państwowej, prawdziwego sojuszu ołtarza z tronem. Jako Neuropa nie zgadzamy się na to, żeby polskie życie publiczne wyglądało w ten sposób. I właśnie dlatego chcemy „odczarować Polskę”.

Poniższa lista stanowi rozszerzenie niezbędnika neuropejskiego, który opublikowaliśmy jakiś czas temu.

Fundament

• Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Daniel Kahneman

  Daniel Kahneman to noblista w dziedzinie ekonomii zajmujący się ekonomią behawioralną, gałęzią ekonomii która odrzuca założenie o racjonalności wyborów uczestników rynku, typowe dla jej klasycznej wersji. Autor tego wielokrotnie nagradzanego dzieła skupia się na psychologii jednostki, wprowadzając pojęcia reakcji typu pierwszego (szybkich i instynktownych) i typu drugiego (logicznych i powolnych) i wywodząc z nich błędy poznawcze, jakie popełniać może jednostka. Mimo typowych dla psychologii problemów z replikacją wyników badań, świadomość istnienia błędów poznawczych pozwala nam wszystkim podejmować lepsze decyzje w życiu codziennym i trzeźwiej podchodzić do proponowanych nam ideologii.

• 21 polskich grzechów głównych, Piotr Stankiewicz

  Choć książka Piotra Stankiewicza jest satyryczna, to wiele jego obserwacji jest zbyt trafnych, aby przejść obok nich obojętnie. To nie jest oczywiście pozycja naukowa, nikt nie twierdzi inaczej. Niemniej jednak uważamy, że warto ją polecić, w szczególności osobom młodym. Jej przeczytanie może uwrażliwić czytelnika na polskie przywary, a sama książka stanowić może jednocześnie poradnik do przeżycia w Polsce. 

• Seria “Very Short Introductions”, Zbiorowy, Oxford University Press

  W epoce dostępu do internetu z niemal każdego urządzenia wydaje się, że od zgłębienia nowej dziedziny wiedzy dzieli nas zawsze jedno dobrze sformułowane zapytanie do Google. Cóż prostszego? Bez dobrego warsztatu można jednak łatwo pójść „w maliny” pseudonauki lub ideologii. Dlatego też lubimy oksfordzką serię bardzo krótkich (100-200 stron małego formatu) wprowadzeń akademickich, które – choć różnią się od siebie pod względem lekkości pióra czy polotu – „ustawiają” dalsze poszukiwania dając pewne ramy i tło. Uwaga: istnieją tłumaczenia niewielkiej części tego potężnego (prawie 700 pozycji) zbioru, np. seria „Krótkie wprowadzenie” od Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego.

  

  flickr/generalising; CC BY-SA 2.0

• Sygnał i szum, Nate Silver

  Każdy, kto w szkole bądź na studiach miał do czynienia ze statystyką, zapewne odniósł w pewnym momencie wrażenie, że nie jest to dziedzina specjalnie intuicyjna, choć na pewno stanowi potężne narzędzie, dzięki któremu możemy modelować rzeczywistość i przewidywać przyszłość. W przedmiotowym dziele Nate Silver, amerykański statystyk i dziennikarz polityczny znany z bloga FiveThirtyEight, pokazuje, że modelowanie statystyczne z powodzeniem może być stosowane we współczesnej politologii, ekonomii, a nawet w sporcie czy meteorologii. Książka nie przedstawia magicznego sposobu na prawidłowe modelowanie świata statystyką. Jej główny morał stanowi natomiast, że im mniej w modelu osobistego biasu modelującego, tym jego predykcje będą lepsze. Czyż nie do tego powinniśmy dążyć w życiu?

• Jak napisać pracę dyplomową? Poradnik dla humanistów, Umberto Eco

  Umberto Eco był jednym z najwybitniejszych humanistów XX wieku. Swego czasu napisał poradnik dla studentów, aby pomóc młodym ludziom odnaleźć się w realiach nowoczesnego uniwersytetu. A jest to dżungla, w której niełatwo jest przeżyć. Eco wskazuje na podstawowy problem (dotyczący także dzisiejszej Polski), jakim stało się umasowienie wyższej edukacji. W jej wyniku studenci często nie widują nawet profesora, pod którego opieką mają pisać pracę dyplomową. Aby nie zostawiać ich samym sobie, Eco napisał poradnik, w którym tłumaczy, jak krok po kroku napisać np. pracę licencjacką. Ale nie tylko – ta książka jest też lekcją o tym, jak dobrze i logicznie myśleć, a takich lekcji nigdy za wiele. Szczególnie, gdy udzielają jej ludzie formatu Eco.

• Factfulness. Dlaczego świat jest lepszy, niż myślimy, czyli jak stereotypy zastąpić realną wiedzą, Hans Rosling

  Bycie Neuropejczykiem oznacza przyjęcie światopoglądu opartego na faktach, a nie na przesądach i uprzedzeniach. Każdy z nas zadaje sobie szereg kluczowych pytań dotyczących rzeczywistości i tego, jak ją odbieramy. Czy nasze spojrzenie na świat jest racjonalne? Czy właściwie oceniamy światowe trendy? Czy sytuacja ludzkości poprawia się, czy pogarsza? Hans Rosling, profesor zdrowia publicznego w Instytucie Karolinska, wpierw podaje przykłady na to, jak bardzo mylimy się w wielu naszych osądach o świecie, a następnie pokazuje, jak możemy zmienić skrzywiony przez stereotypy i „chłopski rozum” obraz rzeczywistości na taki, który oparty jest o rzetelne dane i wiedzę naukową.

• Samolubny gen, Richard Dawkins

  Książki Richarda Dawkinsa, takie jak Samolubny gen, Ślepy zegarmistrz czy Rzeka genów, to arcydzieła literatury popularnonaukowej, które w przystępnej formie objaśniają ewolucję i wątpliwości z nią związane. Po ich świadomej lekturze wyrugowana zostaje też tendencja do antropomorfizowania zjawisk przyrody czy, często nieświadomego, projektowania na nie celowości (teleologia), co staje się zdobyczą intelektualną na całe życie i podstawą dalszego zrozumienia nauki.

• Sapiens. Od zwierząt do bogów, Yuval Noah Harari

  Yuval Noah Harari to obecnie jeden z najsłynniejszych intelektualistów świata. Zaczynał jako historyk, publikując w renomowanych czasopismach. Ale potem porzucił rygory akademickie i zawojował świat swoją popularnonaukową książką opisującą całą historię ludzkości. Zajmuje ona poczesne miejsce w neuropejskim kanonie, ponieważ opowiada dzieje człowieka z laickiej i czysto naukowej perspektywy. Tak różnej od tego, czego można na co dzień doświadczyć w polskiej przestrzeni publicznej, czego przykładem może być przemowa prezydenta Andrzeja Dudy 15 sierpnia 2018 roku upamiętniająca bitwę warszawską, w której twierdził, że jednym z elementów, które zadecydowały o zwycięstwie było rzeczywiste wsparcie polskich żołnierzy przez Najświętszą Maryję Pannę.

  

  Nic tak nie oddaje ludzkiego losu jak obrazy Pietera Bruegela. "Pejazaż z upadkiem Ikara". Źródło: Wikimedia Commons

---

Społeczeństwo

• Niewidzialne kobiety. Jak dane tworzą świat skrojony pod mężczyzn, Caroline Criado Perez

  Książka o tym, że, nawet współcześnie, w świecie – według rozpowszechnionej opinii – sterowanym danymi, kobiety są wciąż „drugą płcią” (jak to określiła 70 lat wcześniej Simone de Beauvoir), a mężczyzna to ciągle „domyślny człowiek”. Zawiera wiele dobrze udokumentowanych przykładów ignorowania kobiet w procesach projektowania rzeczywistości codziennej, która nas otacza.

  Criado Perez o pomijaniu kobiet w testach bezpieczeństwa samochodów:

• Prywatyzując Polskę, Elizabeth Dunn

  Prywatyzując Polskę, czyli próba uwolnienia jedynej w firmie drukarki z biura prezesa. Amerykańska badaczka Elizabeth Dunn napisała solidną pracę na temat polskiej transformacji ustrojowej na podstawie badań terenowych w polskim oddziale firmy Alima-Gerber. Autorka zwróciła uwagę na aspekt społeczny transformacji i niemożliwości odnalezienia się tak zwanych “homo sovieticus” w realiach gospodarki wolnorynkowej, procedur i zakazu okradania pracodawcy. Z punktu widzenia Neuropejczyka jest to ważna pozycja, gdyż weryfikuje wiele polskich mitów na temat transformacji ustrojowej – wskazuje między innymi na pomijany w debacie problem absolutnego braku kadr i kapitału intelektualnego polskich pracowników.

• Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Michel Foucault

  Dlaczego ludzkość zrezygnowała z kary śmierci i dlaczego nie ma to nic wspólnego z „lewactwem”, tylko wynika z zagrożenia dla samej władzy i odbierania jej legitymacji? Co się zmieniło na przestrzeni kilkuset lat w postrzeganiu ciała, że temat jakiejkolwiek jego opresji stał się dla władzy wstydliwy? Co się w ogóle zmieniło w naszym myśleniu o prawie, że nawet w USA na wykonanie wyroku czeka się dekadami? Nadzorować i karać to jedna z ciekawszych książek Foucaulta, gdyż bada bezpośrednio stworzone przez człowieka systemy przemocowe, zauważając że zmiany w nich zachodzące wynikają przede wszystkim z ludzkiego pragmatyzmu, a nie naszej empatii.

• Multicentryczność współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje, Ewa Łętowska

  „Multicentryczność współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje” to tekst, od którego lektury niektórzy studenci zaczynają swoją przygodę ze studiami prawniczymi. I bardzo słusznie, bo dotyczy on sprawy fundamentalnej – faktu, że we współczesnym świecie „różne centra mogą w wiążący sposób wypełniać swoim działaniem tę samą przestrzeń prawną (w zakresie tworzenia prawa, jak i […] jego interpretacji i stosowania)”. Brzmi abstrakcyjnie? Owszem. Ale chodzi tutaj o coś doskonale namacalnego – m.in. o to, że jako obywatele Rzeczypospolitej Polskiej podlegamy jednocześnie prawu polskiemu i prawu Unii Europejskiej.

• Duch równości. Tam gdzie panuje równość wszystkim żyje się lepiej, Richard Wilkinson, Kate Pickett

  Refleksja nad tym, jakie konsekwencje i koszty wiążą się z dopuszczeniem dużych nierówności społecznych. Wśród nich można wymienić: gorsze zdrowie fizyczne i częstsze problemy psychiczne, nadużywanie narkotyków, większą przestępczość, otyłość, częstsze ciąże nastolatek, niższą mobilność społeczną, gorsze wskaźniki zaufania społecznego i wiele innych. Dane przywoływane w książce dotyczą 23 krajów wysokorozwiniętych i wyraźnie widać, że zdrowsze na poziomie społecznym są te z mniejszymi różnicami.

• System kościelny, czyli przewagi pana K., Tomasz Polak

  Pozycja niezbędna w czasach, w których polskie społeczeństwo i jego rządzący dają księżom przyzwolenie na pedofilię. Prof. Tomasz Polak pomaga zrozumieć, czym tak naprawdę jest Kościół, jak działa jako instytucja i skąd u księży taka uporczywa potrzeba ochrony pedofilów we własnych szeregach. Pokazuje ich w innym świetle – jako niedojrzałych psychicznie chłopców – i tłumaczy myślenie stojące za działaniami kościelnego systemu przemocy. Jeśli zastanawiało Was, dlaczego minister Czarnek tak kocha teologię lub dlaczego Kościół (a wraz z nim katolicy) tak uporczywie nie reagują na pedofilię (a podjęte działania są teatrem iluzji) to jest to pozycja dla Was.

  Krótkie przedstawienie tez książki przez autora:

• Miasto archipelag. Polska mniejszych miast, Filip Springer

  Miasto Archipelag to relacja z reporterskiej podróży Filipa Springera przez mniejsze miasta, które były kiedyś stolicami województw. Jak obecnie wygląda życie ich mieszkańców? Autor pokazuje nam zarówno ciemne, jak i jasne strony tamtejszych realiów życia. W byłych miastach wojewódzkich mieszkają w sumie 3 miliony Polaków – to znacząca część polskiego krajobrazu społecznego, o którym na co dzień się nie słyszy. Lektura książki Springera stanowi doskonałą odtrutkę na „warszawocentryczność” polskiego życia kulturowego i politycznego.

• portretprowincji.pl, Jacenty Dędek

  portretprowincji.pl to fotoreportaż będący swoistą kontynuacją Miasta Archipelag. Jej przedmiotem są miejscowości mniejsze od tych, które objechał Filip Springer. Jacenty i Katarzyna Dędek przez sześć lat wędrowali po polskiej prowincji, odwiedzając 421 miejscowości we wszystkich województwach. Efekt? Piękne, czarno-białe zdjęcia przedstawiające zamieszkujących je ludzi przeplatane krótkimi tekstami, w których przemawiają oni własnym głosem. Lepiej zrozumiemy polskie społeczeństwo i jego udręki, gdy zaznajomimy się z mieszkańcami wsi i miasteczek – w końcu prawie wszyscy z nich jesteśmy, choć nie zawsze to sobie uświadamiamy.

  Spotkanie autorskie promujące książkę portretprowincji.pl:

• Duchologia polska. Rzeczy i ludzie w czasach transformacji, Olga Drenda

  Transformacja ustroju przełomu lat 80. i 90. XX wieku określiła losy całego pokolenia. Wylano już morze atramentu, aby opisać jej efekty polityczne, społeczne, kulturowe i gospodarcze. A jednak nie wszystko zostało jeszcze powiedziane. Olga Drenda zaznajamia nas z codziennością okresu transformacji. Co o „doganianiu Zachodu” mówią nam kasety wideo, czasopisma ezoteryczne, reklamy, pierwsze adidasy i fast-foody? Zaskakująco wiele. O ile poświęci się tym „starożytnym” artefaktom trochę uwagi. Być może dzięki nim lepiej pojmiemy współczesne polskie resentymenty, które często wyładowują się w nienawiści do reform z lat 90.

• Walka o ulice. Jak odzyskać miasto dla ludzi, Janette Sadik-Khan, Seth Solomonow

  Jest to książka o Nowym Jorku oraz tym, jak autorka wprowadzała tam zmiany „przywracając miasto dla ludzi”. Dużo tematów jest potraktowanych pobieżnie i jest to w równym stopniu autobiografia, co książka o urbanistyce. Ktoś, kto interesuje się tym tematem od dłuższego czasu, może potraktować to jako wadę; jeśli jednak jest to dla Was nowy świat, to ta książka może być właśnie tym, czego potrzebujecie. Nawet jeśli sam opis zmian w Nowym Jorku wyda się Wam zbyt cukierkowy (naprawdę trudno nam uwierzyć, że największym problemem jaki stanął na jej drodze był opór ortodoksyjnych żydów względem budowy ścieżki rowerowej), to ta lektura daje wiele punktów zaczepienia do dalszego eksplorowania świata miast i ludzi w nich mieszkających.

---

Polityka

• Co to jest populizm?, Jan Werner Muller

  Książka-esej jest krótką acz wyczerpującą analizą populizmu jako zjawiska politycznego. Autor opisuje idee, które za nim stoją, główne taktyki używane przez partie, które są uważane za populistyczne (bądź same się tak określają). Książka kończy się wnioskiem, że nie jest to mijający trend ale zawsze obecne zagrożenie dla demokracji i to nie tylko jej liberalnego typu. Nie musimy chyba tłumaczyć, dlaczego jest to bardzo przydatna pozycja w obecnym świecie.

• Anatomia faszyzmu, Robert Paxton

  Słowo „faszyzm” jest w debacie publicznej nadużywane zarówno przez prawicę, chcącą wybielać autorytaryzm, jak i przez lewicę, chcącą zdyskredytować przeciwnika. Czym jednak faszyzm jest? W tym dziele Robert Paxton, amerykański historyk idei, próbuje odpowiedzieć na to pytanie. W przeciwieństwie do innych autorów, takich jak Umbeto Eco, którzy odgórnie definiują, jakie kryteria musi spełniać reżim faszystowski, Paxton przygląda się rządom, które powszechnie były uznawane za faszystowskie i wyszukuje ich punkty wspólne ostatecznie tworząc bardziej empiryczną definicję opartą o analizę postulatów politycznych i źródeł kulturowych. Dzieło to wydano w 2004 roku, a mimo to bardzo sprawnie przewiduje jak wyglądać mógłby neofaszym. Obok polecanego przez nas Co to jest populizm?, jest to pozycja obowiązkowa do zrozumienia współczesnego neopopulizmu.

• Węgry. Anatomia państwa mafijnego, Balint Magyar

  Viktor Orban zbudował unikatowy system władzy, który jest wzorem dla kolejnych polityków w regionie, także w Polsce. Bez użycia przemocy i prześladowań osobistych opozycji stworzył ustrój, który formalnie jest kwitnącą demokracją, a w praktyce państwem rządzonym jednopartyjnie, a w zasadzie jeszcze gorzej, bo przez grupę przyjaciół z pewnego akademika. Balint Magyar, były węgierski polityk i socjolog, rozbiera węgierski system władzy na czynniki pierwsze. Paradoksy rzeczywistości: postkomunistyczne „Grupa trzymająca władzę” i „Układ”, wbrew zarzutom nieobecne w III RP, rozkwitają w pełni w kraju stawianym za wzór przez jej krytyków.

  Wykład prof. Góralczyka o systemie władzy na Węgrzech:

• Historia polityczna Polski 1989-2015, Antoni Dudek

  Od upadku komunizmu do przejęcia władzy przez PiS minęło 26 lat. Wydarzenia polityczne tego okresu były raczej pomijane na lekcjach WOSu, a dostęp do ówczesnych gazet i materiałów telewizyjnych nie jest łatwy. Profesor Antoni Dudek wykonał za nas sporo pracy i przygotował wartościowe kompendium. Opowiada w nim o politycznych wydarzeniach, które w naszej zawodnej pamięci często ustąpiły już miejsca najnowszemu politycznemu zamieszaniu. Choć profesor Dudek jest zdecydowanie przedstawicielem prawicy, to książka skutecznie rozbija mity, jakie dzisiaj rządzący tworzą i promują, opowiadając o wydarzeniach z początku naszej młodej demokracji. 

• Trylogia “Historia III RP”, Robert Krasowski

  Historia III RP w lekkiej formie eseistycznej napisana nie przez historyka, a przez dziennikarza i filozofa. Polecamy w zestawie z omawianą obok książką prof. Dudka jako alternatywny – mniej skupiony na szczegółach, a bardziej na esencji zdarzeń – sposób przedstawienia narracji. Pewnym zwieńczeniem teoretycznym cyklu jest też zdradzająca nieco o metodologii autora pozycja O demokracji w Polsce. Książki Krasowskiego oduczają myślenia spiskowego o polityce, uczą z kolei doceniać sprawczość i wizję polityczną. Zdecydowanie nie we wszystkim się z Krasowskim zgadzamy, niemniej jego podejście jest świeże i interesujące.

• Rewolucja europejska 1945-2007, Elie Barnavi, Krzysztof Pomian

  Jako Neuropejczycy jesteśmy gorącymi zwolennikami Unii Europejskiej. Federalizacja Europy wydaje się być obecnie racją stanu każdego europejskiego państwa. W pojedynkę nie jesteśmy przecież w stanie bronić swoich interesów tak skutecznie, jak w grupie. Jednak to, co dzisiaj zdaje się całkiem zdroworozsądkowe, nie zawsze takie było. O skomplikowanych losach idei i praktyki jednoczenia Europy opowiada książka Rewolucja europejska 1945-2007. Napisana w chwili, gdy Unia Europejska odniosła swój największy sukces w dziejach, przyłączając kraje byłego bloku wschodniego, stanowi ona ważny kontrapunkt dla dzisiejszego stanu rzeczy, czyli Unii Europejskiej nękanej koronawirusem, Brexitem i widmem autorytaryzmu.

• Narodziny biopolityki, Michel Foucault

  Narodziny biopolityki to jeden ze słynnych wykładów Michela Foucaulta, które wygłaszał podczas swojej pracy w Collège de France. Wbrew tytułowi jest to historia liberalizmu. Dowiemy się z niej, skąd ten nurt się wziął i jak ewoluował we Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii aż do czasów współczesnych. Jednocześnie jest to historia instytucji państwa od XVIII do XX wieku. Foucault zaczyna swoje wykłady od takiej oto definicji słowa „liberalizm”: „nie ruszać tego, co spoczywa spokoju”. Neuropa żywi zasadniczo przekonania liberalne. Warto się dowiedzieć, jak historia tych przekonań wygląda w oczach jednego z najwybitniejszych filozofów XX wieku.

• Paneuropa, Richard Coudenhove-Kalergi

  Podczas gdy integracja europejska zaczęła się po drugiej wojnie światowej w odpowiedzi na nią, głosy nawołujące do zjednoczenia państw europejskich wybrzmiewały już po pierwszej wojnie światowej. Manifest Paneuropa Richarda Coudenhove-Kalergi napisy w 1923 był właśnie jednym z takich apeli. Minęło prawie sto lat od publikacji. Poglądy autora na relacje między Europą a resztą świata są z naszego punktu widzenia anachronicznie, ale jednak tezy zawarte w manifeście są nadal prawdziwe. Tylko Zjednoczona Europa może być równorzędnym partnerem dla globalnych mocarstw jak USA czy Chiny i tylko Zjednoczona Europa będzie dysponować narzędziami do ochrony swoich obywateli przed zagrożeniami, o których Coudenhove-Kalergi nie mógł wiedzieć, czyli Cyfrowych Gigantów.

• Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Leszek Moczulski

  Leszek Moczulski to wybitny polski historyk, który zajmował się także geopolityką. Efektem tego nurtu jego zainteresowań stała się najlepsza polska książka o geopolityce. Moczulski z naukowym rygorem przedstawia w niej historię tej dyscypliny wiedzy i prezentuje swoją własną wizję geopolityki. Książka zawiera bardzo ciekawe mapy i schematy, które pozwalają spojrzeć na rzeczywistość międzynarodową z zupełnie niecodziennej perspektywy. Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni jest z pewnością najlepszym wyborem dla kogoś zainteresowanego tą dyscypliną, również dlatego, że nie znajdziemy w tej książce stwierdzeń w rodzaju „prawa geopolityczne są rzeczywistością” (Jacek Bartosiak). Takie zdanie oznacza, że jego autor myli mapę z terytorium, a Moczulski nigdy by takiego błędu nie popełnił.

• Prawda a polityka, Hannah Arendt

  Hannah Arendt to jedna z najwybitniejszych filozofek XX wieku. W słynnym eseju Prawda a polityka przedstawia, jak wyglądają relacje tych dwóch zjawisk. I dochodzi do pesymistycznych wniosków, że prawda i polityka stoją po przeciwnych stronach barykady. Właśnie dlatego politycy nie darzą nadzwyczajnym szacunkiem ludzi, którzy zajmują się mówieniem prawdy zawodowo, czyli akademików, prawników i dziennikarzy. Teza ta pozwala lepiej zrozumieć, dlaczego politycy z taką zajadłością walczą z niezależnymi uniwersytetami, sądami i mediami.

---

Historia

• Gramatyka cywilizacji, Fernand Braudel

  Fernand Braudel to jeden z najważniejszych historyków XX wieku, który jeszcze za swojego życia zyskał miano „księcia historyków”. Swego czasu napisał podręcznik do liceum pt. Gramatyka cywilizacji. Zawarł w nim zapierającą dech w piersiach panoramę ludzkiej historii, która do dzisiaj pozostaje aktualna. Ponadto praca ta stała się ważnym głosem w naukowym dyskursie o pojęciu „cywilizacji”. Warto czytać Braudela, aby zrozumieć, jak uproszczone są wizje cywilizacji autorstwa Feliksa Konecznego i Samuela Huntingtona, które cieszą się niesłabnącą popularnością w polskiej debacie publicznej.

• The Historical Jesus, Bart Ehrman

  Liczne książki i wykłady (np. w ramach The Great Courses) Barta Ehrmana to bardzo dobre wprowadzenie do zagadnienia Jezusa historycznego i tzw. „Third Quest”, czyli najnowszej, choć trwającej już blisko pół wieku, akademickiej fali badań nad wczesnym chrześcijaństwem. W Polsce mało się mówi o tym zagadnieniu i nie przeniknęło ono do szerszej świadomości, w której dominuje bądź to wizja teologiczna bądź teorie rodem z powieści Dana Browna. Ehrman reprezentuje głównonurtową wśród specjalistów wizję Jezusa jako zanurzonego w tradycji żydowskiej proroka apokaliptycznego, który wszedł w konflikt z ówczesną władzą. Pokazuje też niezwykle dynamiczną ewolucję przekazu o nim w kierunku ubóstwienia już w pierwszych dekadach po jego śmierci (How Jesus Became God) za pomocą niejednokrotnie świadomych przeinaczeń i zwykłych fałszerstw (Forged: Writing in the Name of God).

  Wykład prof. Ehrmana o procesie historycznym, w wyniku którego Jezus został uznany za Boga:

• 80-te. Jak naprawdę żyliśmy w ostatniej dekadzie PRL, Joanna Solska

  Końcówka PRL to, mimo relatywnej bliskości czasowej, epoka słabo znana. Młodszemu pokoleniu kojarzy się głównie z kartkami na żywność i kuriozalnymi patologiami znanymi choćby z komedii Barei. Jeszcze młodsze pokolenie często zerka na ten okres jako na pewną odskocznię od wad wolnorynkowej rzeczywistości III RP. Joanna Solska, rocznik 1949 (i dziennikarka Polityki), opisuje realia życia codziennego i gospodarki schyłkowej komuny w oparciu nie tylko o doświadczenia szarego obywatela, ale też solidne materiały w rodzaju statystyk rządowych. Warto przeczytać i przemyśleć, jak to się stało, że spory naród w środku Europy przez patologie systemowe nie potrafił wyprodukować papieru toaletowego.

• Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988-1990, Antoni Dudek

  Przełom roku 1989 roku to dzisiaj mit. Zarówno strona prawicowa, jak i lewicowa żywi wobec tego momentu gorące uczucia, które jednakwoż nie muszą mieć zbyt wielkiego oparcia w rzeczywistości. Z pomocą przychodzi Antoni Dudek, który stara się przedstawić to, co naprawdę wydarzyło się w 1989 roku. Książka napisana jest w przystępnym stylu, dlatego tym łatwiej możemy zweryfikować legendy narosłe wokół 1989 roku, które wciąż kształtują polskie życie polityczne.

• O tyranii. Dwadzieścia lekcji z dwudziestego wieku, Timothy Snyder

  Esej najpopularniejszego zachodniego historyka Europy Środkowej (autora słynnych Skrwawionych ziem) o zagrożeniach wynikających z kolejnych triumfów populistów w świecie Okcydentu i historycznych paralelach do podobnych ruchów w historii XX w. Snyder napisał tę książkę tuż przed zaprzysiężeniem Donalda Trumpa z myślą o czytelniku zachodnim, ale zawarte w niej konkretne rady oparte o doświadczenia historyczne minionego stulecia stanowią cenne wskazówki dla opozycji i obywateli we wszystkich krajach autorytarnych lub zagrożonych autorytaryzmem, wśród których niestety niewątpliwie znajduje się współczesna Polska.

  Timothy Snyder w teledysku rapera donGURALesko popularyzującym rady z książki:

• No dno po prostu jest Polska, Adam Leszczyński

  Zastanawiacie się dlaczego Polacy są tak mało życzliwi? Dlaczego jesteśmy tacy zawistni? Odpowiedzi na te pytania nie znajdziecie w tej książce, za to dowiecie się, od jak dawna takie autostereotypy funkcjonują. Chociaż książka nie podaje na tacy odpowiedzi na pytanie, dlaczego narzekanie na własne wady jest tak utrwalone w społeczeństwie, to szersza perspektywa historyczna może was przekonać do tego, że jako naród nie jesteśmy predestynowani do porażki.

• Dzieje głupoty w Polsce, Aleksander Bocheński

  Aleksander Bocheński nie był historykiem, tylko inżynierem rolnictwa. A jednak napisał książkę, której tytułową „głupotą” są polscy historycy. I pomimo takiej impertynencji dzieło Bocheńskiego otoczone jest szacunkiem. Dlaczego? Przede wszystkim dlatego, że Bocheński przedstawiał swoje poglądy z chirurgiczną precyzją. Gdy nie zgadzał się z jakimś historykiem, to cytował kilka jego zdań lub jakiś dłuższy fragment i analizował słowo po słowie. Tak właśnie powinna wyglądać polemika. Ale jest jeszcze jeden powód. Bocheński walczył z historykami na szczególnym polu – polskich zrywów narodowowyzwoleńczych. Opowiadał się w tym sporze w sposób radykalny przeciw tradycji powstańczej. Nie powinno więc dziwić, że gdy nastał stalinizm, to poparł nowy porządek. Dzisiaj za dziedziców jego myśli uznają się konserwatyści z Nowej Konfederacji, ale jest on bliski także Neuropie z uwagi na swój racjonalny sposób dyskusji i sprzeciw wobec romantyzmu.

  Książka Bocheńskiego jest m.in. apologią margrabiego Wielopolskiego:

• Krótka historia myśli politycznej, Marcin Król

  Wprowadzenie w meandry doktryn politycznych autorstwa niedawno zmarłego nestora polskiego liberalizmu. Obejmuje myślicieli od Machiavellego do Arendt i po przeczytaniu go będziecie wiedzieli choćby, dlaczego PiS to jednak prawica, choć pan Janusz mówił inaczej. Przetrawienie tej lub podobnej piguły informacyjnej o historii idei (na myśl przychodzi też na przykład kurs „Justice” z Harvardu dostępny online) powinien być swego rodzaju biletem wstępu do każdej poważniejszej dyskusji o polityce i życiu społecznym. Pewnym paradoksem jest, że pogardzana przez młodych Polaków politologia jest dziedziną tak słabo znaną, a tak żywotną dla życia publicznego.

• Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują? Studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku, Jerzy Jedlicki

  Wielka książka odpowiadająca na wielkie polskie pytania. Jerzy Jedlicki, wybitny historyk, dotyka problemu modernizacji. Jaką postawę wobec błyskawicznej zmiany świata w XIX wieku zajęły polskie elity? Przywitały ją ze strachem czy z nadzieją? To ważne pytanie, ponieważ postawy tamtych ludzi zdefiniowały nowoczesny polski kod kulturowy, z którym zmagamy się do dzisiaj. Stąd bierze się niesłabnąca obecność książki Jedlickiego w dyskusjach o Polsce.

  Dyskusja o książce Jedlickiego:

---

Gospodarka

• Europejski lider wzrostu. Polska droga od ekonomicznych peryferii do gospodarki sukcesu, Marcin Piątkowski

  Od czasu obalenia ustroju PRL Polska jest liderem Europy jeśli chodzi o wzrost gospodarczy. Dlaczego? Na to pytanie stara się odpowiedzieć Marcin Piątkowski. W tym bogatym w przypisy dziele autor przechodzi przez historię ekonomiczną Polski już od czasów średniowiecza co i rusz rozprawiając się z popularnymi mitami (jak chociażby ten o Polsce-spichlerzu Europy). Piątkowski, podobnie jak autorzy Dlaczego Narody przegrywają?, stawia nacisk na budowanie wzrostu gospodarczego poprzez społeczne instytucje. Niezwykłość książki wynika z zaskakujących wniosków autora, które szokować mogą zarówno lewicowych jak i liberalnych czytelników. W jaki sposób PRL był pozytywny dla przedsiębiorczości w Polsce? W jaki sposób ojcem transformacji obok Balcerowicza jest Kołodko? Warto przeczytać choćby dla tych i wielu innych ciekawostek.

• Pokolenie ‘89. Młodzi o polskiej transformacji, Jakub Sawulski

  Młode pokolenie Polaków jest mniej licznie reprezentowane przy urnach od swoich rodziców i dziadków, a do tego nie angażuje się zbytnio w życie społeczne. A nawet jeśli to czyni, to często wspiera siły populistyczne i sprzeczne ze swoimi interesami (jak np. Konfederacja), popierające emerytalne „prawa nabyte”, tradycjonalistyczny katolicyzm, czy całkowity zakaz aborcji. Książka Sawulskiego, młodego doktora ekonomii, to mapa prawdziwych problemów i interesów młodego pokolenia. Pełna danych przewodnik po polskiej demografii, mieszkalnictwie, edukacji czy rynku pracy. Must read.

• Dlaczego narody przegrywają?, Daron Acemoglu, James Robinson

  Ekonomiści i historycy ekonomii źródła gospodarczego sukcesu krajów upatrują w najróżniejszych kwestiach, od położenia geograficznego po wiarę w Trójcę Świętą jak u Chestertona. Acemoglu i Robinson w tym dziele uważają, że najistotniejsze w budowaniu dobrobytu i gospodarczego wzrostu są instytucje społeczne, które doprowadzają do jak największego uczestnictwa obywateli w rynku; czynnikiem hamującym zaś są instytucje wyzyskujące i skupiające kapitał w rękach niewielkiej grupy. Przedstawiono tutaj wiele przykładów historycznych i współczesnych na poparcie tej dość liberalnej wizji rozwoju gospodarczego. Polecamy tę książkę, mimo że teza autorów o tym, że liberalne społeczeństwo nieuchronnie prowadzi do dobrobytu i sukcesu gospodarczego trochę się zdezaktualizowała w dobie sukcesu autorytarnych Chin.

• Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Joseph Schumpeter

  Joseph Schumpeter to jeden z najwybitniejszych ekonomistów XX wieku. Za swoiste ukoronowanie swej życiowej pracy uznawał zbiór esejów pt. Kapitalizm, socjalizm, demokracja. Dowiemy się z nich, dlaczego Marks nie miał racji oraz dlaczego kluczem do zrozumienia jego błędu jest spór między zwolennikami marginalizmu i teorii wartości opartej na pracy. Oprócz tego dostaniemy autorską definicję kapitalizmu, pobudzającą intelektualnie tezę, że kapitalizm nieuchronnie musi się przeobrazić w socjalizm oraz przystępne wyjaśnienie schumpeterowskiego pojęcia „twórczego niszczenia”.

• Dlaczego Zachód rządzi – na razie, Ian Morris

  Wydaje się faktem, że globalną politykę będzie kształtował konflikt na linii USA-Chiny, który czasem nazywa się drugą „Zimną Wojną”. Jest to jednak tylko kolejny rozdział w rywalizacji mającej swój początek nim ludzie zaczęli prowadzić osiadły tryb życia, rywalizacji między Zachodem i Wschodem. Obecnie na świecie dominuje Zachód, ale nie było tak zawsze i prawdopodobnie zmieni się to w przyszłości. Ian Morris zabiera nas w podróż przez czas i miejsce odpowiadając Dlaczego Zachód rządzi –  na razie.

• Ziemia nie do życia. Nasza planeta po globalnym ociepleniu, David Wallace-Wells

  Prawdopodobnie największym obecnie zagrożeniem dla świata, jaki znamy, jest Antropogeniczne Globalne Ocieplenie. Porozumienie w Paryżu zakłada wstrzymanie wzrostu globalnej temperatury poniżej 2°C względem czasów przedindustrialnych. Patrząc na termometr 2°C może wydawać się niewielką zmianą, ale taka zmiana globalnej średniej temperatury oznacza coś zupełnie innego niż podwyższenie temperatury za oknem o 2°C. Obecny wzrost temperatury o 1,2°C sprawił, że nie ma już zim, które pamiętamy z naszego dzieciństwa, a zjawiska pogodowe, kiedyś uznawane za rekordowe, stają się obecnie normalnością. Błyskawiczne, w porównaniu do historii Ziemi, zmiany klimatu nie dają czasu na adaptację przyrodzie, a cywilizację stawiają przed piętrzącymi się wyzwaniami. W swojej książce David Wallace-Wells opisuje, jak Katastrofa Klimatyczna wpłynie na prawie każdy aspekt naszego życia.

---

Filozofia

• Teoria sprawiedliwości, John Rawls

  Klasyczna pozycja, która w zasadzie „ustawiła” debatę w anglosaskiej filozofii politycznej II poł. XX wieku. To do niej się odwołują i z nią debatują np. libertarianin Nozick czy komunitarianie. Nie jest to lektura lekka, niemniej projekt Rawlsa jest przełomowy, bo uzasadnia redystrybutywną „sprawiedliwość społeczną” pozostając we „frameworku” klasycznego liberalizmu i jego metod myślenia, np. konceptu umowy społecznej znanego już w XVII wieku. Bez odwołań do marksizmu, czy utylitaryzmu. Innymi słowy, to swego rodzaju przewodnik pokazujący, jak przejść od sloganu „wolność Twojej pięści kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność mojego nosa” do nowoczesnego państwa dobrobytu.

  Wykład profesora Matczaka na temat filozofii Rawlsa.

• Anarchia, państwo i utopia, Robert Nozick

  Jaka jest rola państwa? Odpowiedzi na to pytanie jest tak wiele, że zbierając je od prawa do lewa dosłownie tworzymy współczesne spektrum filozofii politycznej. Filozof-libertarianin Robert Nozick w tym dziele opowiada się za koncepcją państwa minimum, uznając, że jest to naturalna forma, która sama wyłania się z pełnej anarchii. Każda czynność poza tworzeniem prawa, ochroną przed bezprawiem i prawną ochroną umów między jednostkami jest według Nozicka nieetyczna, a próby argumentacji przeciwnej autor odbija omylnością państwowych instytucji. W dobie bardziej empirycznych nauk społecznych i ekonomii warto pamiętać, że jest to książka filozoficzna, niemniej warto to dzieło poznać, bo wraz z Teorią Sprawiedliwości Rawlsa tworzy ono horyzont współczesnego liberalizmu, którego pragmatyczną wersję redakcja stara się reprezentować. 

• Bóg bez znaczenia, Janusz Majcherek

  Pozycja będąca polskim wkładem w nurt „nowego ateizmu”, ale skupiona nie na dyskusji o (nie)istnieniu Boga, a na pytaniu, czy to zagadnienie ma współcześnie jeszcze jakieś znaczenie. Książka zawiera szeroki przegląd debaty o religii w anglosferze w ostatnich dekadach i nakierowuje na dalsze lektury np. interesującą myśl Dona Cupitta. Na polskim rynku wydawniczym przeszła bez większego echa, ale polecamy ją jako rodzimą alternatywę dla dobrze znanych książek „czterech jeźdźców nowego ateizmu”.

• Siedem typów ateizmu, John Gray

  Ateizm to prosta odmowa uznania istnienia Boga. Z tego też powodu jasne jest, że musi istnieć wiele światopoglądów ateistycznych. Brytyjski nestor, a następnie krytyk liberalizmu, John Gray, omawia siedem najważniejszych (swoim zdaniem). Esej nie ukrywa dystansu do nowego ateizmu, scjentyzmu i świeckiego humanizmu i zdradza sympatię w kierunku pokornego intelektualnie apofatyzmu oraz uduchowionego materializmu. Lektura cenna zwłaszcza dla niewierzących „w pierwszym pokoleniu” (czyli większości ateistów i agnostyków w Polsce), jako okazja do krytycznego oczyszczenia swojej wizji świata z nieuświadomionych pozostałości po monoteizmie i jego potomkach.

• Wyzwolenie zwierząt, Peter Singer

  Książka niezwykle ważna, wręcz założycielska, dla współczesnego ruchu prozwierzęcego. Odsłania brutalną rzeczywistość przemysłowej hodowli zwierząt oraz na gruncie filozoficznym próbuje pokazać, że nie ma dla tego usprawiedliwienia innego niż „gatunkowizm”, który jest – zdaniem autora – kolejną formą dyskryminacji według nieistotnego moralnie kryterium, które ludzkość powinna porzucić, tak jak porzuciła rasizm czy dyskryminację ze względu na kastę urodzenia. Nie oznacza to, wbrew krytykom, że zwierzęta są równe ludziom, bo nie mają np. w większości planów względem swojego życia. Niemniej, w zdolności odczuwania bólu różnią się od nas o wiele mniej, niż chcielibyśmy przyznać i nie można zamykać na to oczu z powodów tak trywialnych jak preferencje kulinarne.

• Sztuka życia według stoików, Piotr Stankiewicz

  Jarosław Kaczyński często wskazuje na katolicyzm jako na fundament jedynego powszechnie znanego systemu moralnego w Polsce, dla którego alternatywą jest nihilizm. Nie zgadzamy się z tym. Polska, tak szczycąc się przynależnością do cywilizacji zachodniej, ma takie same wybory jak inne sekularyzujące się kraje naszej cywilizacji. Obok np. różnych form świeckiego humanizmu i etyki również szacowne i starożytne, jak stoicyzm, który jest coraz popularniejszą, świecką, nieegoistyczną filozofią życiową. Książka Piotra Stankiewicza to ceniony bestseller przetłumaczony również na angielski. Konkretne i żołnierskie wprowadzenie praktyczne do stoickich technik w oparciu o teksty źródłowe.

• God's Problem: How the Bible Fails to Answer Our Most Important Question - Why We Suffer, Bart Ehrman

  Jeden z najbardziej poczytnych biblioznawców, a w przeszłości głęboko wierzący protestant, tłumaczy, dlaczego Biblia to kiepskie miejsce do poszukiwania odpowiedzi na pytanie „Skąd zło?”. Otóż – pewnie ku zaskoczeniu niektórych – popularne teodycee, jak ta, która tłumaczy zło w świecie wolnością człowieka, są znacznie późniejsze. Wyjaśnienia biblijne z kolei często łączą cierpienie z karą za grzech i są, zdaniem Ehrmana, ze sobą sprzeczne. Książka zdradza też osobistą historię autora, którego to nie ekspercka wiedza o Jezusie historycznym i nieścisłościach w przekazie ewangelicznym, a właśnie ilość zła w świecie skłoniła po latach zmagań i nieudanych prób przezwyciężenia wątpliwości religijnych do zostania agnostykiem.