Wydanie 30, 28.05.2021
To z porwaniem samolotu, kolejnym wybuchem wulkanu oraz kosmicznym dworcem
W tym tygodniu rząd znosi kolejne obostrzenia pandemiczne. Zanim zarezerwujecie stolik w restauracji i pobiegniecie do kina, rzućcie okiem na to, co działo się na całym świecie. Razem z Tygodnikiem Neuropa, oczywiście.
Zapraszamy również na nasze konto na Twitterze, konto na Instagramie oraz do przekazywania nam swoich uwag w formie komentarza. Linki do naszych kont na social mediach znajdziecie w zakładce o nas.
Polska
21 maja unijny Trybunał Sprawiedliwości nakazał Polsce natychmiastowe wstrzymanie wydobycia w kopalni węgla brunatnego Turów. Zaskoczony decyzją polski rząd rozpoczął zdecydowane, choć spóźnione o wiele miesięcy, działania dyplomatyczne. Polska wydobycia nie wstrzymała. Wydaje się, że wstępne porozumienie, zakładające pokrycie przez stronę polską wszystkich czeskich żądań zgłaszanych od lat, zostało osiągnięte. Skarga najpewniej zostanie wycofana, a spór zażegnany. Jak jednak do tego miejsca doszliśmy? Dlaczego dopiero nakazy trybunałów posadziły krajowych decydentów do stołu negocjacyjnego? Jak bardzo obniżyła się polska pozycja negocjacyjna w tym sporze? Opowiadają Robert Tomaszewski i Dominik Brodacki z Polityki Insight.
Marta Lempart została superbohaterką. Magazyn „Wysokie Obcasy” przyznał Lempart tytuł „Superbohaterka 2020”. Z tej okazji możemy przeczytać obszerny wywiad, jakiego udzieliła Annie Dudek. Opowiada w nim o życiu w stanie wojny, rozkładzie dnia pracy, skąd bierze pieniądze na życie i czy w ogóle superbohaterki istnieją. Wywiad spotkał się z oddźwiękiem – Natalia Waloch napisała felieton, w którym namawia, żeby pomagać znajomym aktywistkom, w końcu robią to wszystko dla nas. [Wysokie Obcasy (TWARDY PAYWALL)], [Wysokie Obcasy (TWARDY PAYWALL)]
„W szkołach dla głuchych nie używa się jedynego w pełni dostępnego zmysłowo dla tych dzieci polskiego języka migowego. Efekt: całe pokolenia pozbawiane podstawowej edukacji” mówi Magdalena Dunaj, językoznawczyni. W rozmowie z Anną Goc wytłumaczy, dlaczego sytuacja dzieci głuchych w polskich szkołach jest zła i jak czas pandemii tylko pogłębia problemy, z jakimi się borykają. [Tygodnik Powszechny]
Jeden z bardziej znanych magazynów o architekturze napisał o kieleckim dworcu autobusowym. Dworzec „UFO” wybudowany w 1984 r. przez długie lata popadał w ruinę, ale w końcu miasto postanowiło go odnowić. W artykule serwisu Noizz przeczytacie o historii tego budynku oraz zobaczyć więcej zdjęć. [Noizz]
Foto: FAKRO
Europa
Zaczynamy tragiczną informacją z Białorusi. Białoruski opozycjonista Witold Aszurk zmarł w więzieniu. Sprawa komentowana jest w kontekście mordu politycznego. Aszurk od zeszłorocznych protestów nie wychodził z aresztu pod kolejnymi pretekstami. W styczniu tego roku został skazany na 5 lat kolonii karnej – po procesie, którego przebieg był utajniony ze względów na „zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa”. Opozycjonista miał 50 lat. Informując o śmierci więźnia, władze podały, że zmarł w wyniku zatrzymania akcji serca. W dokumentach wydanych rodzinie przyczyna śmierci nie jest ustalona, a reżim opublikował nagrania słaniającego się na nogach Aszurka, który upada w celi. Miało to doprowadzić do jego śmierci. Wydane rodzinie ciało miało całą zabandażowaną głowę. [Belsat]
Białoruski reżim zmusił do lądowania samolotu pasażerskiego relacji Ateny-Wilno na lotnisku w Mińsku. Używając jako pretekstu informacji o zagrożeniu terrorystycznym sprowadzono samolot na ziemię i aresztowano dwójkę opozycjonistów – Ramana Protasiewicza oraz Safiję Sapiegę. Protasiewicz jest jednym z autorów kanału NEXTA, publikującego w aplikacji Telegram. Publikowano tam materiały opowiadające o nieprawidłowościach i problemach w działaniu państwa Białoruskiego. Władze uznały prowadzenie kanału za działalność ekstremistyczną. Aresztowanym opozycjonistom może grozić nawet śmierć. O zdarzeniu i jego tle opowiada Wojciech Konończuk, wicedyrektor Ośrodka Studiów Wschodnich. [Raport Rosiaka]
Bernard Arnault, właściciel grupy Louis Vuitton Moët Hennessy i najbogatszy Europejczyk, został w poniedziałek 24 maja najbogatszym człowiekiem świata. Wyprzedził Jeffa Bezosa, właściciela Amazona. Jak widać, okres pandemii to nie tylko wzrost wartości cyfrowych gigantów, ale też firm zajmujących się sprzedażą towarów luksusowych. [Forbes]
30 maja odbędą się wybory parlamentarne w Republice Cypryjskiej. Polecamy materiał Europe Elects na temat systemu wyborczego oraz partii politycznych, które wezmą udział w wyborach.
Bliski i Środkowy Wschód
Rozlew krwi w Izraelu i Palestynie chwilowo się zakończył. Nie ma jednak widoków na to, żeby zanosiło się na coś więcej, niż krótsze czy dłuższe zawieszenie broni. The Economist sugeruje, że porozumienie z Oslo z 1993 r. jest obecnie bardziej przeszkodą niż pomocą w procesie pokojowym, ponieważ nie oddaje prawdziwych celów kierownictwa politycznego Izraela, którym od dawna nie są już dwa państwa. Palestyńczycy – jego zdaniem – powinni skupić się bardziej na uzyskaniu większych praw w ramach Izraela. Kraj pod rządami Netanyahu szybko się bogaci, spychając sprawę palestyńską na margines swoich kampanii wyborczych. Nie może to jednak trwać wiecznie, choćby z powodów demograficznych – Arabowie właśnie zrównują się liczebnie z Żydami. Izrael prędzej czy później stanie przed trylematem i będzie musiał wybrać, czy chce być oficjalnie krajem apartheidu, dopuścić Palestyńczyków do demokratycznego stołu, czy wreszcie stworzyć dwa prawdziwie niezależne organizmy państwowe. [The Economist]
Źródło: The Economist Między Hamasem a Izraelem panuje obecnie rozejm i rakiety nie są wystrzeliwane. Wszyscy skupiali się na zdjęciach lecących rakiet, a inny nieodłączny element wojny – propaganda – pozostała niezauważona. Dlatego teraz możemy przyjrzeć się, jak dokładnie wyglądała propaganda w sieci w czasie ostatniego nasilenia tego konfliktu. Zdjęcia z innych miejsc przedstawiane jako zrobione teraz w Gazie, podważanie wiarygodności prawdziwych zdjęć oraz kreowanie fałszywych narracji na podstawie prawdziwych materiałów – to tylko niektóre przykłady omawianej kwestii. [DW]
W tureckim rządzie zasiada tylko jedna kobieta. Co ciekawe, organizacje walczące o prawa człowieka wzywają do jej odejścia. Derya Yanik, która ministerialny fotel otrzymała po drobnej reorganizacji rządu w kwietniu tego roku, wywołała sporo kontrowersji swoimi wypowiedziami o przemocy domowej. Pani ministra określiła poziom wzrostu przemocy domowej jako „tolerowalny”. Przypomnijmy, że w marcu tego roku, Turcja wycofała się z konwencji stambulskiej (o czym informowaliśmy w wydaniu 21.). Możemy zatem przypuszczać, że jej wypowiedzi są w zgodzie z linią rządzącej Turcją partii AKP i premiera Erdogana. [Al-Monitor]
Irańska Rada Strażników Konstytucji, której jednym z zadań jest zatwierdzanie kandydatów na prezydentów Iranu, zablokowała start wielu kandydatów obozu reformistów i centrystów, w tym przede wszystkim najpopularniejszych Alego Laridżaniego oraz obecnego wiceprezydenta Eszaka Dżahangirego. Choć wybory w Iranie najczęściej są komentowane jako starcie konserwatystów z reformistami, tym razem, jak przekonuje nas Mahan Abedin, wybory mają być bardziej całościowym zwrotem państwa. Jakie główne wyzwania wewnętrzne i zewnętrzne stoją dzisiaj przed Iranem oraz jaką wizję państwa mają najbardziej wpływowi duchowni w kraju Islamskiej Republiki? Zapraszamy do lektury. [Middle East Eye]
Azja
W wieku 90 lat zmarł Yuán Lóngpíng, „ojciec hybrydowych odmian ryżu”. Odmiany, które opracował przyniosły większe plony i pozwoliły wyżywić miliony ludzi w Chinach i innych krajach rozwijających się. Pomimo, że ceremonia pogrzebowa była niepubliczna, to przed domem pogrzebowym zebrało się ponad sto tysięcy żałobników. Również w internecie skala żałoby była wyjątkowa i porównywalna z pogrzebami najważniejszych przywódców w historii Chin, jak Dèng Xiǎopíng. [SupChina]
Hollywood zrobiło dużo, żeby zaspokajać potrzeby autorytarnego rządu w Pekinie oraz nacjonalistycznych widzów mieszkających w Chińskiej Republice Ludowej. Przykłady takich działań to odwracanie wzroku na łamanie praw człowieka czy niewolniczą pracę Ujgurów, zmienianie elementów filmów, żeby nie rozgniewać widzów, czy wymuszanie na aktorach samokrytyki na przykładzie sytuacji, w której John Cena przepraszał za nazwanie Tajwanu państwem. Pomimo tej polityki produkcje amerykańskie przynoszą coraz mniej zysków z chińskiego rynku filmowego. PS. Tajwan jest państwem. [The Hollywood Reporter]
Przedstawiciele Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego znaleźli się w ogniu krytyki, gdy na wezwania do odwołania igrzysk w Tokio odpowiedzieli, że trzeba dokonać „poświęceń”. John Coates oraz Thomas Bach użyli właśnie takich słów komentując sytuację Japonii, gdzie liczba przypadków COVID-19 wzrasta bardzo szybko, a do Tokio ma niebawem przylecieć blisko 80 tysięcy ludzi z całego świata. [The Guardian]
Afryka
W wydaniu 26. pisaliśmy o powolnej normalizacji stosunków między Rwandą a Francją w związku z ludobójstwem w Rwandzie. 27 maja prezydent Emmanuel Macron wygłosił przemówienie w Kigali, stolicy Rwandy, w którym przyznał, że Francja ma pewne zobowiązania wynikające z tego, jak zachowywała się w czasie ludobójstwa – chociaż zaznaczył, że jego kraj nie brał udział w tych strasznych wydarzeniach, które wtedy miały miejsce. Choć niektórzy są zawiedzeni, że nie były to jasne przeprosiny, prezydent Rwandy Kagame wyraził zadowolenie ze słów Macrona [Al-Dżazira]
Mieszkańcy Mali pewnie odczuwają deja vu. Assimi Goïta na czele wojska znowu pozbawił władzy prezydenta (oraz tym razem także premiera). Kiedy zrobił to w zeszłym roku, część społeczeństwa liczyła, że może uda się dzięki niemu oczyścić krajową politykę, zanim przekaże ją cywilom. Jednak rząd przejściowy został zdominowany przez wojskowych a teraz Goïta powołując się na złamanie umowy przez prezydenta znowu przejął władzę. To wszystko dzieje się w czasie, w którym kraj walczy z dżihadystami powiązanymi z Al-Kaidą i Państwem Islamskim. [The Economist]
22 maja doszło do erupcji wulkanu w pobliżu miasta Goma w Demokratycznej Republice Konga. W jego wyniku zginęły 32 osoby a tysiące zostały pozbawione dachu nad głową. Teraz ludzie powracający powoli do swoich domów (lub ich ruin) zostali ponownie ewakuowani, ponieważ eksperci przewidują, że wulkan może wybuchnąć kolejny raz bez ostrzeżenia. [BBC]
Ameryka Łacińska
W wydaniu 18. pisaliśmy o sprawie przymusowej sterylizacji w Peru. O wyborach prezydenckich w tym kraju informowaliśmy wielokrotnie. Teraz te sprawy łączą się, ponieważ kandydatka, która przeszła do drugiej tury wyborów, zapowiedziała, że jeśli były prezydent Fujimori zostanie skazany w tej sprawie, to ona go ułaskawi. Warto dodać, że ta kandydatka to Keiko Fujimori, zbieżność nazwisk nieprzypadkowa. Dodatkowo sytuację w Peru komplikuje fakt, że skrajnie lewicowa grupa terrorystyczna Świetlisty Szlak znowu się uaktywniła mordując 16 osób i zostawiając wezwania do nieuczestniczenia w wyborach. [Al-Dżazira], [NBC News]
W Meksyku trwa kampania wyborcza przed zbliżającymi się wyborami. Od jej rozpoczęcia zostało zamordowanych 88 polityków, z czego 34 kandydowało w wyborach. Ostatnią zabitą osobą jest Alma Barragan, która kandydowała w wyborach na burmistrza miasta Meksyk. Za przemoc mają odpowiadać gangi eliminujące kandydatów, którzy często zapowiadają walkę ze zorganizowaną przestępczością. [Al-Dżazira]
Słyszeliście kiedyś o Zapatystowskiej Armi Wyzwolenia Narodowego? Jeśli tak, to może Was zaciekawić, co się z nimi obecnie dzieje. Jeśli nie, to może być może zainteresuje Was ten rozdział w historii buntów w Ameryce Południowej. Tego wszystkiego dowiecie się z podcastu Działu Zagranicznego, w którym opowiada o tym reporterka Ola Synowiec, autorka książki „Dzieci Szóstego Słońca. W co wierzy Meksyk”.
Ameryka Północna
Minęła pierwsza rocznica tragicznej śmierci George’a Floyda, która stała się katalizatorem gigantycznych protestów przeciwko rasizmowi oraz brutalności policji. 31 maja natomiast minie setna rocznica wydarzenia, które doprowadziło do masakry i zrównania z ziemią dzielnicy znanej jako „Black Wall Street” w Tulsie. Spalono wówczas 1115 domów oraz 141 firm, a liczbę ofiar śmiertelnych szacuje się nawet w okolicach 300. Mimo prawie 100 lat dzielących te dwa wydarzenia, problem przemocy wobec czarnoskórych Amerykanów nadal pozostaje nierozwiązany. Być może o tym drugim wydarzeniu wiecie z serialu Watchmen. My natomiast polecamy materiały od National Geographic oraz Vox. [National Geographic]
Gubernator stanu Ohio ogłosił sukces loterii przeznaczonej dla osób zaszczepionych. Ogłoszony 12 maja program przyniósł natychmiastową poprawę sytuacji: w ciągu tygodnia od jej ogłoszenia odsetek rejestrujących się na szczepienie wzrósł o jedną trzecią. Gubernator liczy, że tendencja utrzyma się: program zaplanowano bowiem na pięć tygodni, w ciągu których w każdym z nich jedna osoba wygra milion dolarów. Liczymy na to, że podobny sukces loteria szczepionkowa odniesie w Polsce. [The Guardian]
O małżonkach głów państwa nie mówi się zbyt wiele, ponieważ zazwyczaj nie ma też ku temu powodów. Doug Emhoff przyciąga jednak więcej uwagi mediów, ponieważ jest pierwszym w historii drugim dżentelmen Stanów Zjednoczonych – mężem wiceprezydentki Kamali Harris. Artykuł Politico opisuje, dlaczego z powodu jego płci działania Douga Emhoffa są bacznie obserwowane, chociaż jego zachowanie nie wykracza poza to, czym zazwyczaj zajmują się małżonkowie amerykańskich głów państwa. [Politico]
Oceania
Australia, Nowa Zelandia i sporo krajów azjatyckich było w ostatnim roku wymarzonymi miejscami do życia. Ze względu na szybką i ostrą reakcję na początku epidemii udało im się w praktyce wyeliminować koronawirusa z populacji, dzięki czemu prawie uniknęły ofiar oraz trudnych dla gospodarki i obywateli długotrwałych lockdownów. Niezwykle udana strategia z biegiem czasu staje się jednak coraz bardziej kłopotliwa, ponieważ pojawia się pytanie o czas i warunki zdjęcia silnej izolacji na granicach. Australia, na przykład, planuje pozostać w zamknięciu do połowy 2022 roku, kiedy to odbędą się tam wybory parlamentarne. Na Zachodzie koronawirus pozostanie najprawdopodobniej chorobą endemiczną, a nowsze warianty są bardziej zaraźliwe od starszych, więc dalekowschodnie otwarcie może kosztować wybuch potężnych ognisk epidemicznych. Zwłaszcza, że społeczeństwa nieodczuwające strachu nie są skore do szczepień, a w populacji niedotkniętej poważnie epidemią poziomy wyszczepienia potrzebne do uzyskania odporności zbiorowej są bardzo wysokie.
Jeśli to, co pisaliśmy o Samoa w wydaniu 29. sprawiło wrażenie, że kryzys polityczny się tam zakończy, to wprowadziliśmy Was w błąd. Obejmująca urząd premierki Fiame Naomi Mataafa nie została wpuszczona do parlamentu i została zaprzysiężona przed budynkiem w namiocie. Trochę starszy artykuł z The Converstaion podsumowuje sytuację polityczną tego kraju i ostrzega, że staje się on coraz bardziej autokratyczny. [CNN], [The Conversation]
Ekonomia i gospodarka
To nie jest dobry czas dla wielkich korporacji energetycznych. Sąd w Hadze nakazał firmie Shell zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, ExxonMobil ma w radzie nadzorczej 2 członków umieszczonych tam przez aktywistów klimatycznych, a udziałowcy firmy Chevron zbuntowali się przeciwko radzie nadzorczej i zagłosowali za zmniejszeniem emisji gazów cieplarnianych. Artykuł The Guardian opisuje, co doprowadziło do tych zmian. Warto jednak pamiętać, że to tylko jeden mały krok w kierunku walki z kryzysem klimatycznym. [The Guardain]
Kwietniowa inflacja w Polsce była drugą najwyższą w Unii Europejskiej i według Eurostatu przekroczyła 5%. Dr Wojciech Paczos wyjaśnia w OKO.press powody tak wysokiej inflacji oraz przewiduje, jaki wpływ na inflację będzie miał Polski Ład. Oprócz tego polecamy tekst Noaha Smitha o tym, dlaczego ludzie nienawidzą inflacji. [OKO.press], [Noahpinion @ Substack]
Uber po raz pierwszy uznał oficjalnie związek zawodowy. Brytyjski GMB będzie mógł reprezentować tamtejszych kierowców i dostawców w rozmowach z firmą na temat wynagrodzeń, warunków pracy i zabezpieczeń społecznych. Jest to też pokłosie wyroku brytyjskiego Sądu Najwyższego z marca. Sąd ten uznał, że kierowcy Ubera są według prawa pracownikami, co zmusiło korporację do zmiany swojej polityki względem osób, z których pracy korzysta. [BBC]
Nauka i technologia
Przy użyciu nowatorskiej terapii nazywanej optogenetyką częściowo przywrócono wzrok niewidomemu od ponad dwudziestu lat mężczyźnie. W terapii użyto białka po raz pierwszy znalezionego w algach. [BBC]
Według najnowszej specyfikacji znanego z nowszych smartfonów złącza USB typu C, już niebawem z jego pomocą będzie można transmitować nie 100W, a 240W mocy. Jest to ilość wystarczająca nawet dla większości laptopów gamingowych, co daje nadzieję na standaryzację zasilaczy i powerbanków laptopowych – podobną do tej, która zaszła w świecie ładowarek telefonów komórkowych. Nieco mniej elektrośmieci? Zapewne już za kilka lat. [The Verge]
Jak pisaliśmy m. in. w wydaniu 23., sukces szczepionek mRNA przeciw koronawirusowi daje nadzieje na skuteczne zabezpieczenie przed kolejnymi, trudnymi do kontrolowania wirusami – jak HIV. RNA nie służy jednak wyłącznie do inicjowania produkcji białek (np. kolca koronawirusa, który trenuje układ odpornościowy). Ma też funkcję blokującą produkcję różnych protein. Proces interferencji RNA (RNAi), o którym mowa, pozwoli prawdopodobnie stworzyć nową generację przyjaznych dla środowiska pestycydów. W teorii wystarczy zakodować w RNA blokadę produkcji białka niezbędnego dla rozwoju danego chwasta albo pasożyta, spryskać nim roślinę i poczekać, aż intruzi obumrą bez innych szkód dla środowiska. W praktyce największym problemem jest cena. Pestycydy muszą być tanie, a produkcja RNA jest bardzo kosztowna. Jak jednak z nowymi technologiami bywa, cena RNA spada wykładniczo – jeszcze w 2014 kosztowało 100 dolarów za gram, obecnie tylko 1 dolar i są nadzieje, że tendencja się jeszcze długo utrzyma. [The Economist]
Czy ciemna materia wypełnia wszechświat? Hipoteza mówi, że tak, ale dużo ciekawsza jest wiadomość, że poszczególne galaktyki połączone są włóknistymi strukturami tworzącymi hipotetyczne mosty. Odkrycie pozwala naukowcom między innymi śledzić ruch galaktyk, a także dokłada kolejną cegiełkę do naszej wiedzy o wszechświecie. Aby w pełni zrozumieć wspomniane zjawisko i znaczenie tego odkrycia, chcielibyśmy zachęcić Was do obejrzenia na ten temat krótkiego odcinka kanału Kurzgesagt. [Phys.org]
Idee, Kultura, Społeczeństwo
Jak wyglądała „kultura gwałtu” dla kobiet żyjących w średniowieczu? Opierając się na dziełach popkultury można by zakładać, że kobiety wtedy nie posiadały absolutnie żadnych praw, a ich życie przebiegało w cieniu ciągłego zagrożenia. Praktycznie piekło w porównaniu do obecnej, dalekiej jednak od ideału, sytuacji kobiet. Autorka artykułu przekonuje, że nie jest to prawda. Na przykładach z Wielkiej Brytanii pokazuje ona, jak kobiety mogły walczyć o ukaranie sprawców przestępstw seksualnych. Rysuje też paralele do sytuacji z niedawnej historii, gdy społeczeństwo tworzące prawo znacząco utrudniało to kobietom lub wręcz je za to karało. [Aeon]
Nawet kulturalne i uźródłowione publiczne korygowanie postów siejących fake newsy pogarsza zachowanie ich autorów – sugeruje twitterowy eksperyment od MIT. Starsze badania wskazują jednak, że ogólne przypomnienia o konieczności weryfikacji informacji, które nie mogą być odebrane przez użytkownika jako wykazywanie niekompetencji czy atak, daje pewne pozytywne skutki. Warto też zauważyć, że o ile badanie MIT sugeruje, że ciężko w dyskusji internetowej przekonać interlokutora, to nie opisuje ono (być może pozytywnego) wpływu tego rodzaju działalności na osoby postronne. [MIT News]
„Traktat logiczno-filozoficzny” Ludwiga Wittgensteina skończył właśnie 100 lat. Licząca niecałe 100 stron książeczka, uważana powszechnie za najważniejsze dwudziestowieczne dzieło filozoficzne, jest uporządkowanym w punkty i podpunkty zbiorem twierdzeń opisujących relacje między językiem i światem. Niektóre z nich są wysoce techniczne i enigmatyczne, inne zaś („O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć”) weszły do kultury popularnej. Sens i znaczenie tzw. pierwszej filozofii Wittgensteina pozostają przedmiotem sporów i interpretacji (w Polsce to np. niedawno wznowione „Rzeczy i fakty” prof. Wolniewicza, skądinąd tłumacza Traktatu), ale piętno, które odcisnęła na współczesnym myśleniu, jest niekwestionowane. [The Economist]